روش تحقیق

این راهنما که به اختصار حاوی برخی مفاهیم و جنبه های روش تحقیق و طراحی تحقیقات علمی است ، به منظور سهولت کار دانشجویان در تکمیل مناسب فرم طرح تحقیق پایان نامه کارشناسی ارشد فراهم آمده است . در تکمیل این مختصر و برای اطلاع بیشتر ، به دانشجویان توصیه می شود پیش از تکمیل فرم طرح تحقیق پایان نامه ، به کتابهای تخصصی روش تحقیق ، بویژه در رشته تحصیلی خود ، مراجعه نمایند . به هر حال ، پیش از دریافت و تکمیل فرم طرح تحقیق پایان نامه ، ضروری است دانشجویان به کسب آگاهیهای لازم دربارۀ مقررات مربوط به دوره آموزشی ، بویژه زمان در اختیار برای تدوین پایان نامه و همچنین مقررات دانشگاه و دانشکده در زمینه انتخاب پایان نامه تحصیلی مبادرت ورزند .

موضوع یا مساله انتخابی توسط دانشجویان برای پایان نامه تحصیلی قاعدتاً باید حاوی نکات و خصوصیات زیر باشد :

الف ) موضوع پایان نامه باید با آموزشهای دورۀ تحصیلی هماهنگی و انطباق داشته باشد .

ب ) پایان نامه باید حاوی موضوع و مساله ای تخصصی و مشخص در محدودۀ جغرافیایی معین باشد .

ج ) موضوع و مساله مورد تحقیق باید جدید و مستلزم نوآوری علمی و تحقیقاتی باشد .

د ) دانشجو پس از انتخاب موضوع ، باید با مراجعه به منابع و مراجع معتبر ، از تکراری نبودن موضوع مورد مطالعه خود اطمینان کامل حاصل نماید .

ه ) فرم طرح تحقیق پایان نامه باید به صورت تایپ شده ، در 3 نسخه تکمیل و پس از تائید استادان راهنما و مشاور ، حداقل 10 روز پیش از تشکیل جلسه شورای تحصیلات تکمیلی گروه آموزشی مربوط ، تحویل گردد .

انتخاب اساتید مشاور و راهنما:

الف ) برای تکمیل فرم طرح تحقیق پایان نامه ، لازم است دانشجویان با توجه به موضوع و قلمرو تحقیق خود از یک سو و تخصص و تجربۀ آموزشی و پژوهشی استادان از سوی دیگر ، به انتخاب استاد یا استادان راهنمای پایان نامۀ خود مبادرت ورزند . انتخاب استاد یا استادان مشاور بر عهدۀ استاد یا استادان راهنمای پایان نامه است .

ب ) بر این اساس ، لازم است دانشجو موضوع و مساله مورد علاقه خود را به اطلاع استاد راهنما برساند وپس از تعیین استادان مشاور ، با بهره گیری از راهنماییهای لازم ، به تنظیم و تدوین موضوع و مساله مورد تحقیق و همچنین تکمیل فرم طرح تحقیق پایان نامه بپردازد .

ج ) آشکار است که دانشجو موظف است در تمام مراحل تکمیل فرم مورد نظر ، استادان راهنما و مشاور خود را در جریان امر قرار داده، از نقطه نظرات آنان در جهت تنظیم مناسب موارد مربوط بهره گیری نماید .

د ) تمامی مطالب و موارد مندرج در فرم طرح تحقیق پایان نامه باید پس از بررسیهای لازم به تائید استادان راهنما و مشاور رسانده شود .

طراحی تحقیق:

برای پیشبرد مناسب هر تحقیق علمی ، دسترسی به چارچوبهای مناسب تحقیق الزامی است . طراحی تحقیق به نوع و دامنۀ اهداف ، طبیعت مسالۀ مورد بررسی و روشهای مناسب برای پیشبرد آن بستگی دارد . به این ترتیب ، برای طراحی مناسب تحقیق باید توجه داشت که هر طرح تحقیق بایستی لاقل شامل اجزاء زیر که با یکدیگر در ارتباط تنگاتنگ و کنش متقابل قرار دارند ، باشد :

 الف ) تعریف قالب تحقیق و مساله مورد بررسی ؛

ب ) بیان ماهیت تحقیق ؛

ج ) تبیین منابع تحقیق ؛

د ) تبیین اهداف تحقیق ؛

ه ) محدودۀ مکانی تحقیق ؛

و ) محدودۀ زمانی تحقیق ؛

ز ) ابعاد و دامنۀ تحقیق ؛

ح ) زمینه های عینی انتخاب داده ها و امکان دستیابی  به اطلاعات ؛

ط ) انتخاب فنون و روشهای گرد آوری داده ها و اطلاعات مورد نیاز ؛ و بالاخره ،

به سخن کوتاه ، جنبه هایی که بر این اساس در طراحی تحقیق مطرح می شوند را به طور کلی می توان به این صورت پاسخ به پرسشهای ( چه چیزی ؟ ) ، ( کجا ؟ )، ( چرا ؟ ) ، ( چه موقع ؟ ) ، ( از چه طریقی ؟ ) در نظر گرفت . علاوه بر این ، طرح تحقیق باید حاوی جنبه های زیر باشد :

از چه دیدگاهی با مسالۀ مورد بررسی برخورد خواهد شد ؟

چه روشهایی مورد استفاده قرار خواهد گرفت ؟

کدام فنون و تدابیر بیشترین تاثیر را در پیشبرد مطلوب تحقیق به دنبال خواهد داشت ؟

عنوان بندی تحقیق:

انتخاب عنوان تحقیق نخستین گام در طراحی تحقیق به شمار می رود . عنوان تحقیق باید روشن ، موجز و فشرده و گویای مساله مورد بررسی باشد . برای تعمیق بیشتر بررسیها و تحدید مناسب دامنۀ تحقیق ، لازم است قلمرو تحقیق هم از نظر مکانی و هم از نظر زمانی محدود گردد .

در همین ارتباط ، گاهی بر جنبه یا جنبه های معینی از موضوع تحقیق تاکید می شود ؛ در این گونه موارد ، پس از عنوان اصلی تحقیق ، از عبارت ً با تاکید بر …  ً استفاده می شود . در برخی موارد دیگر ، عنوان تحقیق با مورد شناسی همراه می شود که در این گونه موارد ، پس از عنوان اصلی ،ً لفظ مورد … ً به کار می رود .

انواع تحقیق:

تحقیق علمی انواع گوناگونی دارد . انواع تحقیق علمی را می توان به طرق مختلف و بر مبنای معیارهای متنوع تعیین نمود . در فرمهای تحقیقاتی ، از جمله فرم طرح تحقیق پایان نامه تحصیلی ، معمولا انواع زیر پیش بینی شده است که در اینجا تعریف هریک از آنها مطرح می گردد :

الف ) مطالعه کاربردی :

این نوع مطالعه به تحقیقاتی گفته می شود که به منظور تدوین و گسترش مهارتها و شیوه های جدید و نیز حل مسایل مربوط به موضوع یا محدودۀ مورد بررسی طراحی و اجرا شود .

ب ) مطالعات نظری :

این گونه مطالعات غالباً با هدف افزایش شناخت علمی نسبت به رخدادها و پدیده ها ، در پی اثبات صحت و سقم داوریها ، فرضیات ، نظریه ها ، و احکام علمی است .

ج ) مطالعات بنیادی :

این نوع مطالعه از لحاظ پای بندی به مباحث محض علمی ، به مطالعات نظری شباهت دارد . با این تفاوت که نظریه پردازی را با میدان تجربه از طریق بررسی های میدانی در هم می آمیزد و از این لحاظ در پی محک زدن نظریه در میدان عمل است .

علاوه بر این ، نوع دیگری از مطالعات نیز مطرح است که به مطالعات اجرایی شهرت یافته اند . این گونه مطالعات معمولاً از تحقیقاتی به شمار می روند که با هدف از پیش تعیین شده در پی یافتن راههای بهینۀ به اجرا در آوردن سیاستها ، برنامه ها و طرحهای عمرانی و توسعه ای هستند .

1- بیان مسئله و موضوع تحقیق

مساله تحقیق خود حول موضوعی از موضوعات مختلف دور خواهد زد؛ یعنی محقق باید قادر باشد در چارچوب موضوع ( یا به عبارت بهتر : مقوله یا قضیه ای کلی ) ، مساله ای یافته ، به تدوین آن بپردازد . مثلاً در قالب مقوله ً جمعیت شهری ً ممکن است توجه محققی به مساله ً مهاجرتهای ناخواستۀ روستائیان به شهرها  ً جلب گردد و یا در قالب قضیۀ ً  چشم اندازهای طبیعی ً، به مساله ً تخریب اراضی و گسترش فرسایش خاک ً توجه نماید . به این ترتیب ، هر تحقیق علمی عملاً با طرح و تدوین یک مساله آغاز می گردد ، زیرا که هدف غایی انجام هر تحقیق ، اساساً ، یافتن پاسخ مناسب برای جنبه های مجهول یک مورد و یا چاره جویی مناسب برای مسائل و مشکلات موجود است .

بیان دقیق مساله ، یا آنطور که معمولاً نوشته می شود ، محقق باید از میان پیچیدگی رخدادهای مورد مشاهده ، موارد مهم و مرتبط ( تعیین کننده ) را که به بهترین وجه در تبیین مساله مورد بررسی به کار می آیند ، انتخاب نماید . به عبارت دیگر ، بتواند از این طریق ، ارتباطات بنیادی موجود میان عناصر گوناگون پیچیدگی ( مساله ) را نشان دهد .

طرح مساله ، در واقع شرط اساسی طراحی مناسب هر گونه طرح تحقیق کارآمد به شمار می رود . در واقع ، تحقیق علمی زمانی آغاز می شود که مساله ای عینی یا ذهنی مطرح گردد ؛ البته ، توانمندی محقق در دیدن مسائل و مشکلات چیزی نیست که با آموزشهای رایج دانشگاهی فراهم آید ؛ این امر به استعدادهای ذاتی ، نکته سنجی فردی و البته به تحصیلات و ممارست محقق در امور پژوهشی بستگی دارد . با این وجود ، برای تدوین مسالۀ تحقیق می توان شرایط لازم را فراهم آورد ؛ مطالعه مآخذ مناسب در زمینۀ روشهای تحقیق ، تامل و تدقیق درباره موضوع مورد نظر ، مراجعه به افراد اهل فن ( تحقیق ) و جستجوی منابع اطلاعاتی و مطالعۀ دقیق مآخذ در دسترس از جمله این شرایط به شمار می رود . البته در این راه محققی موفق خواهد بود که بتواند با دیدی پرسشگر و انتقادی امور مذکور را به انجام رسانده ، حس کنجکاوی و قدرت تفکر خود را نسبت به موضوع تحقیق گسترش دهد . بر این مبنا ، می توان برای تدوین مساله تحقیق مراحلی قائل شد که قائدتاً عبارتند از :

1 – یافتن مساله ای حول یک موضوع که به راه حل نیازمند باشد ؛

2 – تعیین حدود و دامنۀ تحقیق .

3 – قابل اجرا بودن تحقیق.

2- سولات و فرضیه تحقیق

محقق برای توجه و جهت دادن به روند بررسی خود ، پرسشهایی مطرح می سازد . آشکار است  که هر قدر اطلاعات محقق نسبت به مساله مورد بررسی بیشتر باشد ، بهتر می تواند به طرح سوالات مناسب دربارۀ مساله مورد تحقیق بپردازد . به این ترتیب محقق می کوشد تا بر اساس دانسته ها و اطلاعات اولیه خود دربارۀ ماهیت ، ویژگیها و روندهای حاکم بر رخداد یا پدیده مورد بررسی و یا عوامل و نیروهای اثرگذار بر آن ، به طرح پرسشهایی دربارۀ آن بپردازد . این پرسشها که برای توجه و جهت دادن به روند بررسی مطرح می گردند ، با چرا ؟ چگونه ؟ و چه چیز ؟ شروع می شوند .

به دنبال آن ، محقق لازم است برای سؤالات خود ، پاسخ ( یا پاسخهای ) مناسب و درخور ارائه نماید . بیان علمی این گونه پاسخها در قالب عبارات منطقی را فرضیه می نامند . به عبارت دیگر ، فرضیه حکم یا گمانه ای زیرکانه و علمی است که محقق دربارۀ ماهیت ، ارتباط و چگونگی شکل گیری اولیه ، تحول و آیندۀ یک پدیده یا رخداد ابراز می دارد .

به این ترتیب ، هر فرضیه قاعدتاً باید دارای ویژگیهای زیر باشد :

الف ) از نظر علمی روشن و در عین حال ، استوار و منطقی باشد ؛

ب ) در چارچوب مباحث علمی قابل توجیه و ادراک باشد ؛ و

ج ) از نظر روش شناسی و شیوه های تحقیقاتی قابل بررسی و پیگیری باشد .

آزمون فرضیات :

فرضیات یا پیش فرضها تنها از طریق بررسیهای دقیق علمی اثبات یا رد می شوند . به هر تقدیر ، پیش از آزمون فرضیه ها لازم است پرسشهای زیر به درستی مطرح و پاسخ داده شوند :

1 – آیا مفاهیم مورد استفاده اصولاً قابل بررسی هستند ، یعنی مفاهیم و متغییرها را می توان در وضعیتهای مشخص تبیین نمود ؟

2 – آیا رابطۀ بین متغییرها طوری هست که بتوان صحت و سقم آن را از طریق عملیات تحقیقاتی به اثبات رساند ؟ آیا از قبل شاهدی دال بر صحت یا سقم این رابطه وجود دارد ؟

3 – آیا می توان طرح تحقیق جدی و مناسبی را بر مبنای آن پیش بینی نمود ؟

4 – آیا متغییرها در همین چارچوب مطرح هستند یا می توان آنها را به همین نحو در وضعیتهای دیگر نیز به کار گرفت ؟

5 – آیا توان تعمیم منوط به محیط و مکان خاص است . یعنی تنها در بستر و محدودۀ مورد بررسی صادق است یا                می توان آن را ضمناً در سایر وضعیتهای محیطی یا مکانی نیز اعمال نمود ؟ در این ارتباط ، برای آزمون فرضیات تحقیق راههای مختلفی وجود دارد . یکی از این راهها ، به کارگیری گروه کنترل یا نمونه های شاهد در حین بررسی جامعۀ آماری مورد مطالعه است  .

6 – اگر برخی از عوامل دخیل در روند بررسی در معرض تغییر قرار دارند ، آیا عوامل به درستی قابل تشخیص و تفکیک هستند تا محقق بتواند چگونگی تغییر این عوامل در روند تحقیق را ارزیابی نماید ؟ و بالاخره

7 – آیا نظام تحقیق طوری طراحی شده است که ارتباط بین اجزاء به درستی برقرار شده باشد و در وضعیتهای خاص امکان پیش بینی را نیز فراهم آورد ؟

از سوی دیگر ، نباید تصور شود که محقق الزاماً باید به دنبال اثبات بی چون و چرای صحت فرضیات خود باشد . بلکه پیش و بیش از آن باید در جستجوی نتایج مثبت و یا منفی آن در روند بررسی دقیق و به دور از تعصب باشد . ضمناً باید توجه داشت که نتایج منفی در این ضمینه به همان اندازه اهمیت دارند که نتایج مثبت .

3- اهداف تحقیق

البته نخستین هدف در مطالعه علمی ، دانش افزایی و پربار کردن بدنۀ شناخت و معرفت بشری در زمینه ای معین است . از این گذشته ، هدف تحقیق می تواند حول شناسایی عوامل و نیروهای تاثیر گذار بر پدیده یا رخداد مورد مطالعه و همچنین راههای بهینه سازی وضعیت و یا چاره جویی برای مساله یا معضل مورد بررسی طراحی شود .

4-ضرورت انجام تحقیق

ضرورت مطالعه در زمینه های معین را پیش از هر چیز ناشناخته بودن کلیت و یا ابعادی از پدیده یا رخداد مورد بررسی تعیین می کند . در برخی از موارد ضرورت مطالعه از طریق فوریت حل مساله و یا چاره جویی برای معضلات خاص مبتلا به توجیه می شود . در این ارتباط ، توضیح ضرورت هر مطالعه با اهداف متصور و تعیین شده برای آن بستگی مستقیم دارد .

5- پیشینه تحقیق

در پیشینه تحقیق ، تمام مطالعاتی که به طریقی با موضوع و مساله مورد بررسی ارتباط دارند ، مورد بررسی و ارزیابی قرار می گیرند . این مطالعات ممکن است در محل یا حیطۀ مکانی مورد بررسی و یا در سایر محلها و نواحی به انجام رسیده باشد . به هر تقدیر ، در این قسمت محقق می کوشد با بررسی مطالعات مشابه دیگر ، به وجوه تمایز مطالعه خود با دیگر بررسیها بپردازد و از این طریق ، جنبه های نوجویانه و بدیع بررسیهای خود را نشان دهد .مقالات  ، پایان نامه ها ، طرحهای تحقیقاتی ( با ذکر مختصری از نتیجه کار ) و نقشه های زمین شناسی در این قسمت گنجانده می شود .

6-مراحل تحقیق

انجام تحقیق را قاعدتاً به مراحلی چند تقسیم می کنند . برخی این مراحل را خلاصه و در سه – چهار مرحله مطرح می سازند . در عوض بعضی دیگر مراحل متعدد چندی را پیشنهاد می نمایند . البته می توان برای سهولت کار تمامی این مراحل گوناگون را به 4 مرحلۀ اصلی به شرح زیر تقسیم کرد :

الف ) انتخاب و تدوین موضوع ؛

ب )گردآوری دادها و اطلاعات لازم ؛

ج ) طبقه بندی و تحلیل داده ها ؛ و

د ) ارائه یافته ها و نتایج تحقیق .

روشن است که هریک از مراحل بالا خود به زیر مرحله های چندی تقسیم می شوند . به این ترتیب ، مراحل تحقیق را می توان به نحو منظم به شرح ذیر مطرح ساخت :

الف ) تعیین محدوۀ موضوع یا مساله مورد بررسی ؛

ب ) بیان دقیق وروشن مساله یا موضوع مورد بررسی ؛

ج ) بیان روشن اهداف تحقیق ؛

د ) طراحی فرضیات بنیادی برای تحلیل و تفسیر نتایج ؛

ه ) تبیین و تعریف دقیق مفاهیم و کلید واژه ها ؛

و ) جستجو و تعیین منابع تحقیق و گردآوری اطلاعات ؛

ز ) تعیین مقیاس و ابزار مورد نیاز برای پیشبرد بهینۀ تحقیق ؛ و

ح ) ارائه مناسب یافته های تحقیق با استفاده از شیوه های نموداری ، ترسیمی و بیان کلامی یافته ها و نتایج .

7- شیوه های گردآوری اطلاعات

برای گرد آوری داده های مورد نیاز جهت تحلیل ویژگیهای هر پدیده یا رخداد مورد بررسی به شیوه های مختلفی  می توان متوسل شد . مراجعه به منابع آماری ، گزارشها و منابع تحقیقی ، انواع مشاهده ، پرسشگری میدانی ، انجام مصاحبه و نمونه گیری و نمونه برداری از این گونه شیو ه ها به شمار می رود . محقق باید با توجه به ماهیت و دامنۀ تحقیق قادر باشد به انتخاب و اعمال شیوه های مناسب همت گمارد . در این راه ، مراجعه دانشجو به کتابهای روش تحقیق و مشورت با استادان راهنما و مشاور مسلماً راهگشا خواهد بود .

8- نمونه گیری

در مطالعاتی که به دلایل منطقی ، استفاده از شیوه های نمونه گیری و نمونه برداری الزامی است ، می توان از روشهای مختلف و رایج نمونه گیری ، مانند نمونه گیری تصادفی ، سیستماتیک ، خوشه ای و مانند آن بهره گرفت . در این گونه موارد ، لازم است دانشجو با توجه به حجم جامعه آماری و دامنۀ بررسیهای خود ، نسبت به انتخاب شیوۀ نمونه گیری مناسب اقدام نماید . نمونه ها را می توان به شیوه های کیفی و یا کمی انتخاب نمود . برای انتخاب کمی نمونه ها ، روشها ( و فرمولهای ) مختلفی برای تعیین حجم نمونه وجود دارد که در این مورد ضروری است ، دانشجو به کتابهای مناسب روش تحقیق مراجعه نماید .  

9- روش های تحلیل

در تحلیل داده ها معمولاً از روشهای کمی و آماری استفاده می شود . امروزه ، برنامه های نرم افزاری مختلفی برای تحلیل آماری داده ها در اختیار است . آشکار است که در تحلیل داده ها می توان از روشهای کیفی نیز بهره گرفت .

10- منابع

منابع و مآخذ اساسی که در اجرای پایان نامه از آنها استفاده خواهد شد ، به ترتیب حروف الفبای نام خانوادگی مؤلف و به صورت ذیل نوشته شود :

     کتابها : نام خانوادگی ( کامل ) – نام ( مخفف ) – سال چاپ – عنوان کتاب –مترجم  – انتشارات –تعداد صفحات کتاب

     مقالات : نام خانوادگی ( کامل )– نام ( مخفف ) – سال چاپ– عنوان مقاله – مترجم – منبع مقاله – شماره جلد – شماره صفحات مقاله

     حتی الامکان از منابع خارجی نیز استفاده شود و سایتها و نشانیهای اینترنتی معرفی گردد . ضمناً منابع می بایست با محتوای مطالب تناسب داشته باشد .