هایکو

هایکو (طرح، شعر کوتاه)

در قرن شانزدهم (ظاهراً) طی یک مسابقه‌ی شعر در ژاپن فرمی جدید در شعر ابداع شد که های‌کاین (HAIKAI) نام گرفت و به مرور در طول این قرن و قرن هفدهم با استقبال شاعران به یک جریان شعری تبدیل شد که تا به حال ادامه یافته است. این نوع شعر ابتدا صرفا طنز بوده و به موضعات معمولی می‌پرداخت و با ورود کسانی چون ماتسواو باشو (BASHO MATSUO) به این عرصه کم‌کم موضوعات درونی و عمیق‌تر وارد های‌کای شد و در دوران حکومت امپراتور می‌ْ‌جی (MEIJI) به موضوعات مختلف دیگری پرداخت و در همین دوره بود که به هایکو (HAIKU) تغییر نام یافت.

"هایکو" از معروف‌ترین فرم‌های شعر کوتاه در جهان است که هفده هجا دارد و در سه سطر نوشته می‌شود. هایکو نه وزن دارد و نه قافیه و آرایه‌های کلامی در آن به ندرت به کار می‌رود. حدود دو هزار سال پیش هایکو جزوی از یک فرم شعری 31 هجایی به نام "تانکا" بود که از دو بخش تشکیل می‌شد و معمولاً آن را شاعران به شیوة پرسش و پاسخ می‌سرودند. در قرن شانزدهم میلادی به تدریج بخش هفده هجایی تانکا مستقل شد و آن را «هاکایی» یا «هایکو» نامیدند.

هایکو در ابتدا محتوایی طنزآمیز داشت و به تدریج بر اثر در آمیختن با فلسفة «ذن» اعماق و جوانب آن گسترش یافت. ایجاز و سادگی و در عین حال عمق هایکو و هنر تصویری بدیع آن، علاوه بر آن که در چهار قرن گذشته شاعران زیادی را در ژاپن به خود کشانده است، در دوره معاصر در خارج از ژاپن هم با استقبال قشر کتاب خوان و شاعران و هنرمندان مواجه شده است و علاوه بر ترجمه هایکوهای ژاپنی به اغلب زبانهای دنیا، در سراسر جهان شاعرانی پیدا شده‌آند که به سرودن شعر به شیوة هایکوهای ژاپنی می‌پردازند. امروزه دوستداران و هایکو سرایان سراسر جهان دارای انجمن‌های خاص هایکو در سطح محلی و ملی و بین‌المللی هستند و با برگزاری همایش‌ها و سمینارهای دوره‌ای و یا از طریق سایت‌های اینترنتی به بحث و تبادل نظر در مورد هایکو و تاریخچه و ابعاد هنری آن می‌پردازند.

هایکو شاید مهم‌ترین کالای صادراتی فرهنگ ژاپن به جهان امروز باشد. تعداد کسانی که در سراسر دنیا ـ از پیر و جوان و زن و مرد ـ در کارگفتن هایکو هستند شاید قابل شمارش نباشد. آن قدر سایت و وبلاگ به زبان‌های مختلف در مورد هایکو وجود دارد که شاید عمرهای کوتاه ما به خواندن همه آنها کفاف ندهد.

چه عاملی باعث شده است که یک قالب ادبی تا این حد محبوبیت فراگیر جهانی پیدا کند؟ شاید در وهلة نخست، ترجمه‌پذیری آن مهم‌ترین نکته‌ای است که باعث اقبال عمومی بدان شده باشد. هایکو بیشتر مبتنی بر تصویر است تا بازی‌ها و شگردهای زبانی. برگرداندن تصویر به زبان‌های دیگر بسیار راحت‌تر از ترجمه ترفند‌های زبانی است. در این هیچ تردیدی نباید کرد. فلسفه‌ای که با هایکو همراه است نیز از عواملی است که آن را برای ملت‌های مختلف جذاب کرده است. دعوت به تماشای طبیعت از نگاهی دیگر گونه و تعمق در روان و رفتار آدمی، به خودی خود پیشنهادی دلرباست و در عصر آهن و تکنولوژی انسان‌ها به این نوع نگاه نیاز روحی شدیدی دارند. سهل و ممتنع بودن این نوع شعر بسیار از اهل ذوق را بر آن می‌دارد که در این فرم طبع آزمایی است، زیرا در نگاه اول چنین به نظر می‌رسد که سرودن چنین شعرهایی کار هر کسی کنند، وضع قواعد روشن و فرمول‌های عملی برای گفتن هایکو، مشوق بسیار کسانی بوده است که وارد این عرصه شده‌اند و بدون احساس تکلف و دشواری، هایکو نوشته‌اند.

ماتسوئو باشو (1644-1694م) هایکو را به صورت یک ژانر جدی ادبی درآورد.

و این هم چند هایکو ترجمه شده:

زندگی

جایگزین مرگ می‌شود

شالیزارانی که شخم زده می‌شوند.

موراکامی کی‌جو (1938-1865)

***

ارکیده‌های بهاری

سنجاب‌ها

در میان ابرها

ای دا داکوتسو (1962-1885)

***

کودک خردسال

دوید

بالا می‌آید بادبادک

کاواهی گاشی هه کی گو تو